Rabu, 12 April 2017

VALOUR EXISTENSIA LOCAL; HASA'E KUALIDADE LOCAL LIU HUSI RECURSUS HUMANUS

VALOUR EXISTENSIA LOCAL; HASA'E KUALIDADE LOCAL LIU HUSI KAPASITASAUN RECURSUS HUMANUS.

ESPLIKASAUN GERAL:
 
Povu moris iha kondisaun nébe saudavel sai objectivu prinsipal husi dezemvolvimentu nasaun ida nian. Objectivu ida né hakerek iha konstituisaun RDTL, maibe dezemvolvimentu economika ohin loron hala'o hatudu imagem nivel kuantitativo nasaun nian la hare konaba kualitativo aspektu necesidade basica moris povu ninian.

Kondisaun ekonomia nasional hatudu momós katak liu husi nivel nasional mai to iha nivel local hatudu minimu kualidade recursus humanus, tamba mudansa ekonomia sei la sês husi kualidade recursus humanus.

Problema basica husi desemvolvimentu iha nasaun ida presija kapasidade recursus humanus atu hala'o desemvolvimentu né rasik. Ema nébe iha kapasidade no kualidade a'as sei halo mudansa ida diak ba dezemvolvimentu, sekuando kualidade minimu no laiha kapasidade ida diak maka prosesu dezemvolvimentu mos sei la'o neneik.

Obstaklus ba dezemvolvimentu nébe ohin loron ita hasoru defisil tamba ho era globalizasaun e ita rasik adapta merkado livre. Maka kada individu tenki iha kualidade a'as e diak diferensia ho individu ou ema sira seluk atu bele iha kompetativo ho communidade internasional liu husi aspektu real era globalizasaun.

Modelu ida atu bele uja, maka hasa'e kualidade recursus humanus bazea ba valour existensia local ninia abut maka iha povu né rasik. Valour existensia local ida né bele liu husi dalan cooperativas, forma grupo de trabalho iha area agricultura (agrobisnis no aglomerasi sira seluk),  haforsa empreza ki'ik no medium sira, valoriza regras atu defini lolos servisu governasaun local iha area local sira hotu atu bele hasa'e necesidade ekonomia basica moris povu ninian. Aktividades hirak né sai hanesan aktividades pro-povu katak husi povu, mai husi povu, no sei fila ba povu.

Motivasaun atu hare konaba valour existensia local sai hanesan makina ida atu buka solusan ba mudansa dezemvolvimentu liu husi recursus humanus ida diak hodi bele hetan kualidade de identidade iha kompetativo global.

Mesmo sentidu valour existensia local laos identidade nasaun nian, maibe ninia lala'ok iha nasaun barak hatudu ona prinsipiu no valour mai husi communidade no povu né rasik. Tamba existensia local maka bele haforsa no sai kakuluk ba necesidade moris povu ninian sai hanesan identidade ba desemvolvimentu ekonomia nasional.

INTRODUSAUN

Ohin loron, ejijensia atu hasa'e kualidade recursus humanus bót tebes tamba aspektu globalizasaun mak obriga atu iha efesiensia ida nebe bót. Nasaun hotu-hotu mos iha integrasaun ba recursus humanus tamba hamosu teknologia, telekomunikasaun, no informasaun nébe sempre iha revolusaun husi tempo ba tempo.

Liberalizasaun no globalizasaun direita ou indireita obriga nasaun hotu-hotu atu nakloke a'an fo imagem ba nasaun seluk atu tuir aktividades nasaun seluk nian inklui mos aktividades ekonomia.

Iha parte ida fó vantagem ba nasaun sira hotu atu bele halo relasaun bilaterais tamba nakloke ba merkadoria internasional atu halo bót produsan iha rai laran automatikamente hatama rendimentu ba nasaun hirak né rasik.

Maibe globalizasaun mos bele sai mehi ida a'at sekuando nasaun laiha recursus atu halo kompetativo nébe bót tamba kompetativo sei livre iha nasaun hotu-hotu. Maibe faktores globalizasaun atu iha vantagem no disvantagem komforme husi nasaun né rasik.

Recursus humanus sai faktores prinsipal dezemvolvimentu nasaun ida nian. Realidade ida nébe mak hatudu katak Timor Leste seidauk iha kualidade ida diak atu hasoru era-globalizasaun. Tamba saida?...tamba globalizasaun sei halo ema lubun balu defisil atu hetan servisu iha sektores formal, tamba sei iha legitimasaun dokumentus, intermus kapasidade individu, kualifikasaun no eskperiensia atu tama ba iha kompetativo global.

Laos deit iha nivel edukasaun formal, maibe presija mos recursus humanus ida nébe iha experinsia no kualidade diak iha area seluk. Ho kondisaun ida hanesan né sai impaktu ba communidade sira iha nivel medium ba kraik atu hetan oportunidade hodi servisu iha sektores formal balun.

Kestaun ida atu hasoru globalizasaun maka kada individu tenki iha kapasidade liu hodi bele halo kompetativo iha regional no iha communidade internasional. Dalan ida maka hasa'e kualidade recursus humanus tenki-ser bazea ba valour existensia local hanesan hakerek nain temi iha leten.

Valour existensia local sai fundamentu internal ba lala'ok ekonomia nasional,  no sai mos hanesan árbitu ba prosesu desemvolvimentu nasional.
Maibe iha prosesu desemvolvimentu nasional, valour existensia local ninia kontribuisaun hanesan fungsaun ba dezemvolvimentu nasional minimu liu. Maibe hare husi aspektu normativu e politikamente fungsaun existensia local iha valour ida que bót tebes.

Impaktu atu hasa'e valour existensia local tamba faktores menus de recursus humanus atu hasa'e kualidade local ida nébe diak ho optimalidade.

Impaktu hirak né maka hamosu frakeza iha organizasaun no manajementu, frakeza iha struktura modalidade, frakeza iha utiliza opportunidade atu fihir didiak merkadoria, frakeza iha konhecimentu teknologia no frakeza mos atu utiliza didiak valour linha existensia local.

Hare didiak impaktu hirak iha leten, maka governo Timor Leste tenki buka meios ida diak atu bele tau matan ba valour existensia local nébe iha. Liu-liu iha aspektu implementasaun programa no iha mos kontrola ida diak maka bele atrai dezemvolvimentu ekonomia intern ba nasaun ida né bele la'o ho diak.

OBJECTIVO              

Tuir hakerek nain nia hanoin konaba tema eskrita ida né, maka;

1. Esklarese konaba recursus humanus Timor Leste nian agora.
2. Esplika valour existensia local liga ho kontekstu hasa'e kualidade recursus humanus.
3. Valour existensia local no kualidade recursus humanus iha era globalizasaun.
4. Elementu nebé kompetensia ba Implementasaun.

IDEAS

1. Kondisaun Recursus Humanus Timor Leste.

Recursus humanus sai papel ou save importante ida ba faktores desemvolvimentu ekonomia nasaun nian nomos ba kompetativo global.
Ho modelu globalizasaun nébe iha obriga atu iha efesiensia no karakteristiku kompetativo iha aspektu saida deit inklui mos kualidade de recursus humanus.

Atu hasoru era globalizasaun, depois de teknologia, iha recursus humanus ida ho kualidade a'as e forte sai mos faktores de determinante ba desemvolvimentu ekonomia nasaun nian e bele sai mos dalan ba kompetativo global.

Maibe presija hare recursus humanus ida ho skill mak bele augenta atu halo kompetativo iha era globalizasaun. Hare husi kualidade recursus humanus iha nasaun Timor Leste ita bele sukat liu husi nivel necesidade no rendimentu per-kapita/uma kain.

Faktores ida maka minimu kualidade husi trabalhadores sira tamba iha fasilidade husi governo maibe barak mak la utiliza ho didiak. E trabalhadores barak liu mak mai ho nivel edukasaun bazica.

Ho nivel edukasaun bazica ida hanesan né maka hamosu recrutamentu husi empreza sira fó salario ida minimun mos ba trabalhadores sira. Kondisaun ida nuné halo communidade barak mak servisu iha sektores informal hetan salario ida que ki'ik tebes.

Minimu kualidade recursus humanus bele hamosu kiak, sekarik kiak sai ona fenomena social no psikologiamente sai todan ida ba moris povu ninian tamba aumenta tan ho kondisaun folin sasan balun mak sae ba bebeik.

Ohin loron governo Timor Leste kria ona kondisaun ida dinamiko ba povu atu bele hetan asesu gratuitu ba edukasaun, saude, agrikultura nst. Maibe hasa'e kualidade recursus humanus sei defisil se-kuando laiha atendimentu ida diak husi governo, liu-liu instituisaun-instituisaun hirak nébe mak kompetensia. Ikus mai maka labele halo kompetativo ida diak hanesan ohin loron ita hotu senti.

2. Valour Existensia Local Liga ho Kontekstu hasa'e Kualidade Recursus Humanus.

Edukasaun sai hanesan pasu positivo ida atu kria recursus humanus nébe ho kualidade.  Maibe saida mak ohin loron akontese, iha kada instituisaun haruka fungsionario barak maka hasa'i mestradu atu aumenta teoria no kapasidade de servisu hodi servi direita iha ministerial balun ligadu entre governo ho communidade sira sai hanesan parseiro do desemvolvimentu. Maibe laiha klima rejultado ida diak ba interese commun necesidade povu ninian.

Valour existensia local hanesan hakerek nain temi iha leten, bele sai aritmatiku abút ida diak se-kuando iha transferensia edukasaun formal sira  hodi fó atendimentu de servisu liu husi, treinamentu ida diak ba cooperativas, forma grupo de trabalho iha area agricultura (agrobisnis no aglomerasi sira seluk),  haforsa empreza ki'ik no medium sira, valoriza regras atu defini lolos servisu governasaun local tenki kontinua no kontrola bebeik husi governo liu husi governasaun local.

Oinsa mak valour existensia local bele la'o?..iha ona existensia local barak mak hala'o ona husi communidade local sira iha kada municipio, iha grupo agricultura (agrobisnis no aglomerasaun seluk), negosiante, soru tais, home industria balun, empreza ki'ik no medium nst.

Governo buka atu kria kondisaun iha kada municipio ho dalan halibur grupo, negosiante no empreza ki'ik no medium sira fo atendimentu ida diak liu husi plano de asaun oinsa maka bele buka dalan atu iha modalidade ba existensia local sira atu hala'o aktividades sira nian.

Liu husi asaun hirak né bele hamosu ona recursus humanus ida ho kualidade no bele halo kompete liu husi aktividades dezemvolvimentu local no nasional e bele mos hasa'e kualidade kolektivo atu hetan asesu mos ba merkadoria global liu husi praktika de aktividades iha revitaliasaun recursus humanus.

3. Valour Existensia Local no Kualidade Recursus Humanus iha Era Globalizasaun.

Tempo oin mai liu husi investimentu nébe iha, investedores sira sei hili trabalhadores hirak nébe mak iha kualidade diak.
Governo tenki iha nafatin kontinuasaun ba plano desemvolvimentu nasional hodi bele prepara individu hirak nébe mak iha kualidade no regirozu tebes, atu bele utiliza didiak sira ninia kapasidade tuir kualidade recursus humanus ida nebe maka diak ba futuru bele liu husi edukasaun formal, non formal nomos informal sira seluk.

Maibe sai impaktu ba povu nébe mak laiha kbît atu prepara sira nia a'an rasik. Communidade hirak nébe mak laiha kbít tamba laiha modalidade  atu bele supporta sira. Maka presija instituisaun balun atu bele tulun sira hodi hasa'e kualidade moris sira nian. Atu bele supporta sira, maka liu husi hasa'e valour existensia local hodi hetan potensialidade recursus humanus ho kualidade ida diak liu husi habelar sektores dezemvolvimentu local.

Hasa'e valour existensia local sai vantagem bót ba communidade kbít laek sira atu bele hasoru era globalizasaun. Tamba liu husi existensia local bele hasa'e kualidade povu ninian tuir kompetensia no kreatividade nébe mak povu rasik iha.

Sekuando instituisaun governo nian balun iha hanoin atu habelar liu tan existensia local, maka povu no empreza sira rasik mak sei halibur hamutuk atu determina lala'ok desemvolvimentu ekonomia no social. Servisu governo ninian mak tenki halo plano, implementa programa, buka asesu ba existensia local sira no buka modalidade hodi kria servisu parceiro dezemvolvimentu ida kolektivo entre governo no existensia local sira.

Liu husi parceiro dezemvolvimentu entre parte rua governo no existensia local, maka sei hamosu mos kualidade recursus humanus ida diak ho kapasidade no efesiensia.

4. Elementu nebé kompetensia ba Implementasaun.

Problema minimu kualidade recursus humanus povu ninian, maka presija atu tau atensaun husi elementu hotu-hotu atu hola partisipasaun hodi bele resolve problema nébe mak iha.

Elementu hirak né mak hanesan;

A. Governo no instituisaun relevante.

Governo no ministerio relevante nébe mak foti desijaun presija hare valour existensia local sira atu bele tau matan nafatin hodi hasa'e kualidade recursus humanus ida diak. Governo presija halo kontrola, fó ajuda no   fó orientasaun liu husi ministerio relevante. E presija mos kria regras ou lei ida spesifiku atu bele regula lala'ok servisu existensia local sira nian tuir kontiudu politika dezemvolvimentu ekonomia nasaun nian.

B. Communidade.

Communidade mak iha kompetensia tomak atu halibur a'an hamutuk iha existensia local. Communidade rasik mak sei deside existensia local saida mak presija atu hala'o no prioridade saida mak atu sai modelo ba desemvolvimentu local hodi sai sasukat ba dezemvolvimentu ekonomia nasional.

Liu husi existensia local hirak né,  maka povu rasik sei iha kompetensia no kinerja ida kolektivo atu servisu  hamutuk hodi bele hasa'e kualidade recursus humanus ida diak bazea ba kompetensia no kinerja servisu povu nian rasik.

C. Sociadade Civil no Akademista.

Sociadade civil no akademista sira tenki iha hanoin mos atu fó kapasitasaun no treinamentu ba membro existensia local sira. Liu husi modelo atu halo mudansa no hasa'e kapasidade individu ka grupo locais sira hodi hetan valour existensia local ida ho kualidade.
Sociadade civil no akademista ninia papel maka sai hanesan fasilitator no fó treinamentu ba grupo locais sira  hodi bele iha konhecimentu ida diak atu hasa'e valour existensia local.

Iha mos konseptu balun mak presija atu defini didiak hodi bele hasa'e kualidade recursus humanus iha existensia local. Konseitu hirak né tenki komprehensivo atu bele hetan rejultado ida maximal; konseitu hirak né mak hanesan;

1.1  Governo sentral no local inclui mos sociadade civil sira tenki halo visita ba iha municipio hotu, buka atu hatene lolos no hola dadus konaba lala'ok existensia local sira hanesan cooperativas, grupo agricultoris,  empreza ki'ik no medium sira inclui mos grupo juventude, feto faluk sira, nst.

1.2  Liu husi hakbesik a'an ba iha stakeholder sira atu buka informasaun konaba valour existensia local sira nébe mak iha area local hirak né. Presija hatene didiak aspirasaun communidade iha area refere atu iha eguilibra ho programa governo ninian bazea ba plano de asaun no implementasaun tenki kondis  mos ho aspirasaun povu ninian tuir konsensus existensia local nébe iha.

1.4  Buka atu halo mos sosializasaun ba povu ou communidade sira konaba prioridade saida maka presija atu halo iha existensia local nia laran.

1.5  Halo diseminasaun ba programa, tuir programa nébe mak hari'i ona bazea ba akordu buka atu halo monitorizasaun, akompanha no kontrola nafatin durante programa né hala'o to hetan ninia rejultado.

1.6  Iha ona ninia rejultado tenki halo bazar, expo, konkurso, no tuir aktividades nébe relevantes atu iha kualidade, no bele hamosu recursus humanus ida diak ba sektores informal.

Ho lala'ok sira né hotu mak bele iha ona kompetativo iha nivel local, nasional e mos bele tahan atu hasoru merkado livre iha era globalizasaun nébe mak ita hasoru dadaun né.

KONKLUZAUN

Liu husi analiza nébe mak hakarek nain halo, bele foti konkluzaun katak atu hasa'e kualidade recursus humanus ida diak hodi hasoru era globalizasaun dalan ida efektivo liu mak tenki protege no halo promosaun valour existensia local.
 
Existensia local nébe iha bele dehan katak iha valour bót tebes atu tau atensaun. Tamba laiha desemvolvimentu nasional ida atu la'o ba oin se-kuando laiha baze konsensus dezemvolvimentu ekonomia local  ida forte.

Existensia local atu bele sai forte tenki iha kóperasaun entre governo, sosiadade civil, akademista no povu rasik maka tenki sai pro-aktivo atu hola parte iha dezemvolvimentu né rasik.

Implementasaun ba solusaun nébe iha tenki uja metode partisipativo, metode ida né hatudu partisipasaun communidade ninian tamba povu rasik mak senti katak atu hasa'e necesidade basico moris ninian tenki partisipa iha dezemvolvimentu.

Sentimentu hirak né tamba iha urgulho bót mai husi kompetensia stakeholer, governo, instituisaun-instituisaun no sociadade civil (NGO's) sira. Kompetensia hirak né bele akomodir necesidade povu ninian liu husi valour existensia local.

Hakarak ka lakohi valour existensia local sai peritus ida bót ba desemvolvimentu ekonomia nasaun nian. Sai mos hanesan pilar do dezemvolvimentu nasional atu hamosu kualidade-kualidade ekonom kompetativo ida diak iha sektores informal.

Valour existensia local sei fo vantagem positivo ida nébe signifikante tebes ba kualidade recursus humanus.
Ikus mai sei sai mos hananu ida furak liu husi partisipativo povu ninian comesa husi classe kbi'it laek, k'ik no medium sira hodi alçansa objektivo ida katak desemvolvimentu do povu local sai nudar parçerio do desemvolvimentu nasional iha nasaun Timor Leste.

LITERATURE

Hendrojogi. 2000. Nilai Ekonomi Lokal azas-azas teori dan praktek. Jakarta: PT RajaGrafindo Persada

Ismawan I. 2001. Sukses di era ekonomi liberal. Jakarta : Grasindo.

Martin Wolf, 2007. Globalisasi; jalan menuju kesejahteraan. Jakarta.

Marzali A. 2007. Antropologi & pembangunan Jakarta: Kencana.

Nasution Z. 2009. Komunikasi pembangunan: pengenalan teori dan penerapannya. Jakarta: Rajawali pers.

Nasdian FN.2006. Pengembangan masyarakat (community development).

Raymond A. Noe. 2008. HRM; Gaining a Competitive Advantage, Jagakarsa, Jakarta.

Soedjono I. 1996. Masyarakat di tengah arus liberalisasi ekonomi. Jakarta : Yayasan Formasi.

Sumarsono S. 2003. Ekonomi manajemen sumber daya manusia dan ketenagakerjaan. Yogyakarta : Graha Ilmu.

Wigna N, Saharuddin, Martua S, Ratri V.2009. Antropologi social (bahan ajaran untuk tingkat S1).


LACOMERA, 13 DE ABRIL DE 2017.

Tidak ada komentar: