Minggu, 09 April 2017

GESTÃO DEZEMVOLVIMENTU LOCAL PRO-BISNIS

GESTÃO DEZEMVOLVIMENTU LOCAL PRO-BISNIS (EMPREZA)

Governo local no empreza mak  sai hanesan parseiru rua nébe iha relasaun fundamental ba mata dalan  dezemvolvimentu local. Governo local iha potensialidade iha parte ida, nomos iha derota non-pontensialidade iha parte seluk hanesan mos ho empreza sira hotu. Sinergi entre parseiru rua né buka meios ida atu halo planeamentu oinsa hodi desemvolve ekonomia local bele la'o tuir hanoin ida hanesan.

Governo local iha opportunidade atu halo regras balun, prepara fasilidade, hare mos opportunidade, presija hare no simu hanoin mos husi communidade sira hotu. Maibe governo local laiha konhecimentu ida diak konaba oinsa prosesu aktividades ekonomia nébe maka agora la'o dadaun e lala'ok prespektivu ba oin atu alçansa objectu fundamental ekonomia local.

Empreza sira iha kapasidade atu hatene konaba necesidade ema barak nian no iha mos inisiativa oi-oin atu kompleta necesidade sira né hotu. Aktividades empreza sira nian atu bele kompleta necesidade sira né tuir roda ekonomia nébe iha atu hetan lukru (osan) hodi bele selu kompesasaun ba trabalhadores sira, e mos bele hatama taxa ba kofre governo local.

Liu husi taxa sira nébe maka mai ou selu husi empreza sira, governo local iha oppotunidade atu hari'i kondisaun ekonomia local ida nébe kontinue. Maibe governo local mos presija atu hatene katak sistema gestão desemvolvimentu local sei fó benefisiu no sinal ida diak ba objectivo basica dezemvolvimentu ekonomia local.

Se-kuando desijaun konaba gestão dezemvolvimentu la tuir konseptu nébe lolos maka sei hamosu mos impaktu ba dezemvolvimentu ekonomia local tamba la'o ho ritmu ida neneik (stagnan).

Maka gestão desemvolvimentu local tenki iha potensialidade nebe diak hodi hasa'e no hamosu eksistensia bisnis nebe iha returno ba mudansa ekonomia local.

Prinsipiu gestão dezemvolvimentu local pro-bisnis maka hanesan;

A. Prepara Informasaun ba Empreza.

Governo local tenki-ser fó ou fahe informasaun ba egencia ekonom ou empreza sira iha area refere konaba bainhira, iha nebe, no investimentu saida maka kondis ou relasiona ho necesidade dezemvolvimentu agora no ba iha tempo oin mai.

Ho modelu ida hanesan né maka empreza sira bele hatene konaba lala'ok desijaun desemvolvimentu local tuir kontiudu hanoin nébe mak mai husi governo local. Ho modelu ida né mos bele uja sai analiza baziku hodi toma desijaun ba empreza local sira atu bele iha mudansa ba aktividades investimentu.

Governo local mos presija iha speritu ida diak atu loke a'an konaba desijaun desemvolvimentu tuir  informasaun nebe maka fo sai ba publicu e presija tuir hakarak nebe mak sai valour positivo ba interese dezemvolvimentu local ninian.

B. Desijaun tenki-ser Justo no Klaru

Iha impaktu ida konaba desijaun publico nebe sempre muda ba mai husi governo, maibe investidores ou empreza sira tuir ninia kontiudu presija atu hatene klaru konaba objectivu husi desijaun governo ninian.
Tamba strategia desemvolvimentu ekonomia local ida nebe diak tenki fo fiar ba empreza sira atu hala'o, ikus mai bele hetan lukro ba empreza ne'e rasik e  bele hatama mos kofre ba governo local. Iha mos hanoin ida katak, desijaun konkretu husi governo presija respeitu no fo mos dalan ba empreza locais sira maibe tenki iha mos sistema kontrola husi governo local.

Kondisaun ida ne'e obriga atu iha komunikasaun entre instituisaun-instituisaun sira nebe iha relasaun ba mudansa ekonomia local. Ho modelu ida nebe hakerek nain temi maka bele hatene lolos servisu saida mak hala'o ona, no saida mak buka atu hala'o entre instituisaun ida no instituisaun sira seluk, para atu labele iha servisu ida hanesan (double, doupla).

Empreza sira nia kontiudu maka hakarak atu hatene lolos desijaun konaba ritmu tempo. Tamba muda desijaun ba mai sei halakon konfiansa ou fiar husi empreza ba governu local tuir seriu nebe maka empreza rasik buka atu hala'o tuir fiksu atendimentu ida diak ba dezemvolvimentu ekonomia local.

Ohin loron Empreza locais no nasionais barak maka ladun hetan atendimentu ida diak e regirozu husi governo. Tamba liu husi analiza fatuk mutin balun hamate suvervivensia empreza locais no nasionais sira. Tamba analiza barak fora liu husi aktus ou lala'ok, tamba-sa maka tenki iha empreza e  empreza mos tenki eziste. Tamba-sa mak hakerek nain tenki halo preguntas nune?.....tamba mosu hanoin barak dehan, Empreza Timor Oan servisu ladun iha kualidade, balun osan laiha, manajementu ladiak, hetan projeitu pasiar mak barak liu, hola feto rua to tolu nst.

Analiza balun ne'e lo'os, maibe intermus individual do empreza maibe aktus balun maka laiha korelasaun inter-instituisaun atu hare didiak se-karik empreza balun nakar oinsa mak bele fo nafatin projeitu? E tamba-sa mos balun hetan kartaun mean (black list) mos sei hetan nafatin projeitu?. Ikus liu maka governo seiduk tau atensaun ida didiak atu bele haburas no dezemvolve empreza sira hotu, no empreza local no nasional balun mos hatudu ona sinal positivu ba ekonomia iha rai laran.

Resposta hirak ne mak presija iha intensaun husi governo atu hare didiak kestaun hirak ne'e liu-liu iha aktividades atu desemvolve ekonomia local.
Iha parte seluk mos empreza sira sempre buka studa hahalok foti desijaun nebe mai husi governo, tamba tenki sai mitra servisu hamutuk hodi fo benefisiu ba povu liu husi fiar mak sei sai parseiru do dezemvolvimentu.

C. Dúdu Sektores Servi no Comerçio

Sektores ekonomia nebe maka iha mudansa lalais maka sektor comerçio ki'ik no servedores. Sektores ida ne'e barak liu maka mosu iha cidade/vila laran hare ba spasu nivel populasaun.
Se-kuando populasaun i'toan maka sektores comerçio mos ladun la'o, sektores ida né bele la'o maibe aspektu fán sasan maka ho kuantidade ki'ik ou itoan.
Se-kuando populasaun barak, maka sei hamosu mos interaksaun aktividades entre communidade hodi bele dúdu mos sektores comerçio iha area local.

Iha dalan balun maka sai pasu positivo ba governo local tenki kria fatin ida justu ba vendedores hodi loke bisnis, tamba bele mos ajuda governo atu hamenus desemprego.

Lala'ok ida né sekarik implementa ona programa Desentralizasaun laos Dekonsentralizasaun nébe maka hala'o dadaun iha governo local. Tamba sei aplika mos taxa ba vendedores sira liu husi governo local sekarik aplika ona programa Desentralizasaun.

Iha tempo oin mai vendedores sira selu ona taxa ba governo local, maka sei mosu stimulasaun bisnis no rotasaun ekonomia ida lalais e sei hamosu mos investimentu ida que bo'ot mos. Tamba kria ona sentral fatin barak ba vendedores sira hodi fán sasan ho dalan efesien no kontroladu e ikus mai sei dáda mos investimentu ekonomia local sira sei la'o ba tempo naruk.

Campo de trabalho barak liu maka hamosu husi bisnis ki'ik (small businness) no bisnis klaran sira (middle businness), maibe bisnis ki'ik sira balun mos la'o ladun stabil tamba bazea ba modalidade no merkadoria. Mesmo hare husi oklu universal iha diferensia ho bisnis skalaun bo'ot sira.

Maibe bisnis ki'ik sira força liu atu hasoru sinal krize ekonomia, ho hanoin ida né maka governo local presija tau atensaun no haforsa konjuntura ekonomia ida nebe maka laiha impaktu no bele hatama lukro ou taxa ba governo local.

D. Hasa'e Kompetativo Empreza Local.

Governo local tenki iha strategia kualidade do dezemvolvimentu ekonomia local ida diak atu prepara empreza sira hodi hasoru kondisaun ekonomia global. Tamba desde uluk iha ona tratadu konaba AFTA, APEC no seluk tan maibe Timor Leste sai amateur ba tratadu hirak né. Kondisaun ida maka hatudu lala'ok ekspansionista emprezariu mai husi nasaun barak tama iha Timor Leste.

Hakarak ka lakohi, bele ou labele merkado livre mak sai ona autodeterminasaun e sai mos ultimu desijaun ba populasaun nebe moris iha area locais.

Servisu nébe mak tenki hala'o husi governasaun local sira maka buka atu prepara empreza locais sira. Tamba empreza internasionais sira prepara no preparadu antes ona. Governo tenki iha informasaun no konsidera katak informasaun hirak ható ba Empreza locais sira sai ejijensia atu hatene konsekuensia direita ba empreza sira hodi hasoru kompetativo liu husi merkado livre.

Ohin loron, empreza local no nasionais sira sei husu ba manager supermerkado sira atu fó fatin hodi fán ita nia produsaun.
Maibe ba oin, labele iha toleransia ba produsaun local atu fán ho folin baratu, la'os atu dehan kualidade la diak no tenki iha distribuisaun ida maka'as.

Governo local no empreza sira buka atu hasa'e mekanismo kualidade produsaun maka hamosu ona kompetativo ekonomia  né rasik.

Halo mudansa produsaun nebe sucssesu tenki bazea ba orientasaun merkado, signifika katak governo local tenki-ser dúdu empreza locais sira atu hasa'e efesiensia tekniku no ekonomiamente.
Governo local mos tenki buka atu hatene konaba lei do comerçio internasionais atu aplika no hala'o hodi bele dúdu empreza locais sira sai jogu ida forte iha merkado livre iha ambiente local, nasional nomos internasional.

E. Haforsa Skalaun Aktividades Ekonomia.

Hamosu stimulasaun aktividades ekonomia ida direita sai hanesan base ekonomia. Tamba né governo local tenki iha antisipasaun ba areas hirak nebé maka sai central do ekonomia. Area hirak nebe mak sai fatin strategia no hatudu sinal positivo bele dehan aglomerasaun, mak hanesan; produsaun agricultura, hortikultura, pesças, claster industria nst. Area protejidu hirak ne'e sai valour ekonomia ba governo local, maibe tenki iha kontekstu relasaun servisu hamutuk ho empreza local no communidade sira.

Potensialidade recursus naturais hirak nébe seidauk explora mos sei sai valour ekonomia ba governo local, presija dadus kongkreta atu iha akumulasaun recursus humanus inklui empreza sira atu halo mudansa ba aktividades ekonomia mak hanesan, hari'i terminal agribisnis, kursus konaba bisnis, promosaun nst.

Halo mudansa ba area-area strategia hirak nébe hanesan hakerek nain temi tenki presija mos skill, halo mudansa ba bisnis sira, no haforça communidade liu husi edukasaun civika ekonomia.

LACOMERA, 9 de Abril de 2017

Tidak ada komentar: