Sabtu, 08 April 2017

PRINSIPIU BASICA DEZEMVOLVIMENTU EKONOMIA LOCAL

PRINSIPIU BASICA DEZEMVOLVIMENTU EKONOMIA LOCAL

Koalia konaba dezemvolvimentu ekonomia local sempre iha diferensia konaba lala'ok ekonomia entre municipiu ida ho municipiu seluk iha nasaun ida nia laran. Tamba plano konaba  dezemvolvimentu ekonomia iha kada municipio basicamente sempre hala'o liu husi programa dezemvolvimentu local.

Primeiru tenki hatene konaba karakteristika ekonomia, social no fisiku iha municipio ida-idak inclui interaksaun entre municipio ida ho municipiu sira seluk. Ho lala'ok no modelu ida hanesan né mak bele signifika katak, laiha strategia dezemvolvimentu ekonomia local ida mak tenki-ser aplika hanesan entre municipio ida ho municipio sira seluk.

Iha okajiaun seluk mos bele dehan katak, tuir plano strategia  desemvolvimentu ekonomia local mesmo iha tempo klaran ( middle term) no tempo naruk (long term), presija hare no kompriende didiak mos konaba teoria no modelu mudansa ekonomia iha kada area (municipio). Tamba saida? Tamba iha faktores ida mak sai kuantidade objectu ba plano dezemvolvimentu ekonomia local. Iha hanoin nébe forte mai husi governo sentral atu bele aplika ba iha governasaun local maibe tenki hari'i fundamentu ekonomia base ida ho strategia nébe bazea ba plano dezemvolvimentu nasional. Maibe ita sei hetan failansu itoan tamba desemvolvimentu local sei dependenti hela ba governo sentral.

Mesmo naran mak governo local (kria ona Municipio), maibe sai hanesan responsavel ba administrativo deit, la'os para atu foti desijaun (identiku ida né naran----- DEKONSENTRALIZASAUN e la'os------DESENTRALIZASAUN). Se-kuando poder entrega tomak maka naran DESENTRALIZASAUN katak poder tomak sei entrega ba iha governo local. Se-karik poder tomak entrega ona ba iha governo local,  maka dezemvolvimentu ekonomia local sei la'o ho diak tuir plano husi kada municipio e mos tenki bazea ba recursus humanus no recursus naturais nébe iha.

Dezemvolvimentu ekonomia ida nébe maka atu hala'o? Dezemvolvimentu ekonomia ida liu husi retribuisaun selu taxa no tenki halo investimentu hodi bele hasa'e rendimentu ekonomia povu ninian. Investimentu ida oinsa?. Investimentu ida konaba foti desijaun atu hare liu ba potensialidade recursus humanus e mos potensialidade ida atu haforsa recursus naturais iha sektores agricultura. Exemplo: Bele fo dalan ba empreza sira hodi bele fihir necesidade nébe diak hodi aumenta produsaun no bele mos halo eksportasaun liu husi recursus oi-oin iha kada municipio.

Ho lala'ok aumenta eksistensia politika liu husi efesiensia modelu servisu iha parte dezemvolvimentu ekonomia sai dalan alternativo ida diak ba governasaun local. Maibe tenki defini atu labele hasa'e taxa no retribuisaun ida que bo'ot ba empreza locais no nasionais sira, para modallidade ba dezemvolvimentu ekonomia local bele la'o diak e kontinua nafatin.
Iha parte seluk mos dezemvolvimentu ekonomia local presija fo solusaun ba tempo klaran nomos ba tempo naruk tuir isue-isue ekonomia local nébe hasoru, no tenki presija mos halo koreksaun ba desijaun nébe sala ou lalós. Dezemvolvimentu ekonomia local sai korenti universal ba desemvolvimentu nasional, tamba iha prinsipiu basica ba mudansa ekonomia local ida nébe presija atu hatene no tenki hare, mak hanesan;

KONHESE DIDIÁK EKONOMIA IHA KADA MUNICIPIO

Isue prinsipal iha dezemvolvimentu ekonomia local maka presija atu hatene no tenki konhese mak hanesan tuir mai né;

1.Mudansa Populasaun no Urbanizasaun

Populasaun ida nébe aumenta tinan ba tinan sai mos faktores ba desemvolvimentu ekonomia local, tamba bele hamosu mudansa iha area local nébe moris ho vida agrikultur sai agropolitan no ikus mai bele mos sai cidade ida nébe que bót.
Mudansa populasaun mosu sai barak tamba mai husi prosesu urbanizasaun, mudansa ida né la'o tamba kondisaun natureza maka hamosu faktores prinsipal relasiona ho ekonomia iha area nébe presija necesidade ba sasan no atu servi.

Populasaun ida nébe aumenta tenki presija ai-han, material, uma ou halo renovasaun ba uma, sasan uma laran no sasan produsaun seluk tan. Komesa husi né maka aktividades ekonomia komesa la'o avansa.
Koalia konaba urbanisazasaun, urbanizasaun hala'o husi ema hirak nébe maka sei Joven komesa husi idade 17 - 35 anos, sai ba buka servisu iha industria ou empreza nébe dók husi fatin sira hela ba.

Deslokasaun husi Aldeia ba cidade sai ona trend husi tempo ba tempo tamba hetan informasaun liu husi radio, televisaun, journal nomos liu husi media sira seluk tan. Iha indikasaun seluk mos katak faktores edukasaun mos sai relasaun ba mudansa populasaun ida né. Hare liu husi oklu universal katak aumenta nivel edukasaun maka deslokasaun populasaun mos sei  aumenta ba bebeik. Kondisaun ida né tamba iha modernizasaun ba sektores telekomunikasaun, komputador, no aktividades high tech seluk tan halo ema hetan asesu hodi sai ba area ou fatin sira seluk.

Urbanizasaun ba Joven sira ita hare hanesan author nébe sai inspirasaun atu hetan necesidade ekonomia, maibe sai impaktu ba area ou municipio sira hotu tamba governo local, empreza locais, nasionais no internasionais sira barak mak seidauk kria campo de trabalho no kria servisu ba ema barak iha kada municipio, se-kuando kria ona mak sei la hamosu tan deslokasaun ema ba fatin sira seluk.

2. Sektores Agrikultura

Iha area no fatin hotu-hotu populasaun sempre hala'o aktividades desemvolvimentu, maibe iha area balun maka dezemvolvimentu la'o iha fatin no balun para totalmente, no area hirak né bele identifika katak sai clase segundo (2) ba aktividades ekonomia.
Maibe iha modelu seluk atu aplika liu husi dalan kria sektores agrobisnis no buka ajuda atu fo tulun hodi halo promosaun agroindustria iha area refere. Iha mos modelu seluk bele aplika husi governo local, kria programa servisu hamutuk liu husi ema hirak nébe maka nain ba rai atu fó empresta rai nébe iha hodi utiliza ba hala'o agrikultura. Tamba iha rai communidade nian barak mak abandonadu tmb laiha kbi'it atu hala'o aktividades agrikultura. Liu husi rai hirak nébe mamuk no laiha produsaun ikus mai bele fó benefisiu no hamosu campo de trabalho ba populasaun hotu-hotu liu-liu iha Sucos no Aldeias sira.

Programa servisu hamutuk atu bele minimiza modalidade de servisu, hanenus risku produsaun, no fó valour ba agrikultoris sira atu hetan ai-han ba moris lor-loron, bele fán ba iha merkadoria rai laran, no bele mos halo eksportasaun ba rai liur.
Faktores nébe sai prioridade dezemvolvimentu ekonomia bele mai husi rai laran e bele mos mai husi nasaun ou rai seluk. Tamba globalizasaun sai hanesan faktores ida bele hamate aktividades ekonomia iha rai laran. Exemplo; ekonomia povu nian atu bele existe ba oin maka targetu merkadoria agrikultoris sira presija halo diversifikasaun hodi bele hetan produsaun agrikola ida nébe diak e mai rasik husi agrikultur local sira.

Strategia nèbe tenki atu fó konhecimentu ba agricultura sira mak oinsa prosesu produsaun hala'o tó buka konsumedores iha merkadoria laos iha merkado ki'ik sira deit maibe bele fán mos iha supermerkado.
Ohin loron iha mos kompetativo  ho sasan produtu importasaun sira nébe tama ho folin baratu, maibe ejijensia  diak liu ba agrikultor sira maka hamosu komoditas nébe spesifiku iha kada municipio sai valour fán nébe bót e depois halo luan merkadoria iha rai laran nomos bele halo eksportasaun.

3.Sektores Turismo

Turismo mos fó prioridade ida nébe diak ba kada municipio. Industria turismo ida né bele hatama rendimentu bót ba ekonomia local.
Iha nasaun Timor Leste industria turismo hare husi aspektu 3 (tolu), mak hanesan;

a. Tasi
b. Ekologia
c. Cultura

Area tasi nébe mós sai paisagem nébe kapás e furak ba turistiku sira hanesan area Jaco no area tasi ibun sira seluk iha timor laran tomak (presija survey analizitiku). Area hirak né sai fatin atu dáda turistiku strangeiro nomos nasional atu ba iha fatin refere. Fatin hirak né sai hanesan fatin rekreasi tamba area tasi ibun sai hanesan area comersial differensia ho area turismo sira seluk, komforme husi ninia karakteristiku. Hanesan recursus ida nébe naton, maibe buat ida maka presija atu hatene katak area tasi ibun tenki sai asset ekonomia ba ema hirak nébe mak hela iha area refere.

Turismo ekologia focus liu ba utiliza ambiente. Area turismo ekologia sai area ida nébe luan ho habitat ida nébe original bele sai fundasaun ba turismo ekologia. Kondisaun ida nè sai uniku atu atrai turista ekologia ho meios bele  halo fatin liu husi aktividades oi-oin hanesan; uja kuda, surfing, fatin descansa, kail, sae foho nst.

Ikus maka industria turismo kultura sai hanesan segmentasaun husi karakteristiku suco ou cidade nébe ki'ik, monumentu, uma lisan, fatuk lulik nst. Sai hanesan elementu nébe maka bele atu atrai turista sira. Maibe aktividades turistiku ida né lao tuir tempo komforme husi pamfletu ou informasaun turistiku ninian maka fo sai husi kada municipio hodi bele atrai turistiku sira. Tamba ekonomia local tuir lolos tenki basea ba sektores balun ho modelu karakteristiku ekonomia nébe presija atu iha kontinuasaun, hodi bele loke campo de trabalho e bele mos kria stabilidade ekonomia ba area refere tuir plano dezemvolvimentu nasional.

4. Sektores Kualidade Ambiente

Presepsaun ba kada municipio, iha kualidade moris nébe diak sai pasu positivo ba empreza sira atu halo investimentu. Se-kuando Investimentu nébe hala'o ona husi governo local nébe hasa'e kualidade moris communidade ninian presija atu haburas mos kompetativo ekonomia local. Se-karik communidade hakarak atu hetan modalidade hodi halo investasi, maka governo local mos tenki prepara atu buka dalan ba lala'ok vida ekonomia communidade ninian atu hari'i ekonomia baze ida que forte.

Presija mos atu hadia area historical tamba ho tau matan ba area historia hirak né sai mos rendimentu ba aspektu ekonomia local hodi bele fó ajuda ba aumenta orsamentu local rasik no ajuda mos comercio kik sira. No iha fatin seluk area turistiku mos bele hamosu trabalhadores hirak nebe signifikante tebes. Aktividades hirak né fo kontribuisaun ba kualidade moris communidade ninian atu hetan rendimentu ba nia moris. Ho tau matan ba sasan historical hanesan mos fó protesaun ba identidade cultural no fó benefisiu mos ba populasaun sira nébe hela iha area refere. Tamba Investor no developer sira hare liu husi kualidade no karakteristika husi areas, ida maka kuando iha ona protesaun ambiente historical hirak né.

Depois de asset no cultura, tenki presija mos fasilidade hanesan transportasaun publico, strada, portu, electricidade, sistema irigasaun, saneamentu, fatin lixu, fasilidade scola, Jardim no fasilidade seluk tan maka iha relasaun ho aktividades ekonomia povu nian lor-loron.

e. Relasaun Ambiente ho Aglomerasaun

Kestaun ambiente sai efisiensia ba lala'ok ema nian, sasan nomos oinsa atu servi, sai komponentu dezemvolvimentu ekonomio ida sustentavel. Iha suco balun mos tenki presija asesu transporte nébe bele ba mai. Tenki presija mos strada publico nébe diak atu iha asesu entre area ida ho area sira seluk (suco ho cidade).

Tamba mudansa dezemvolvimentu ekonomia ida nébe saudavel tenki presija mos halo kompetativo iha merkadoria local atu hetan sustentabilidade ba regiaun dezemvolvimentu nasional. Atu bele alçansa objectivo ida né, maka area hirak nebé potensial tenki-ser halo promosaun ba dezemvolvimentu ekonomia local iha kada municipio ida-idak. Prioridade primeiru maka halo identifikasaun ba area hirak nébe maka hatudu sinal aglomerasi ho aktividades tuir instituisaun nébe maka governo local rasik hari'i ona. Bele mos iha area balun produktivo sai faktores determinante tamba bele ajuda mos ho fasilidade transporte no strada nébe diak hodi bele asesu. Buat hotu komforme ba transportasaun, fasilidade kompletu, supporta moral no iha mos oppotunidade ba aprende kursus no edukasaun balun hodi alçansa objectivo dezemvolvimentu local sai pluralismo ba dezemvolvimentu ekonomia nasional.

Lacomera, 8 de Abril de 2017.

Tidak ada komentar: