Jumat, 24 Februari 2017

ANALIZA KRITIKA TIMOR LESTE ADERE BA ASEAN, HARE HUSI PRESPEKTIVA EKONOMIA NO POLITIKA E MOS VANTAGEM NO DEZVANTAGEM ATU TIMOR LESTE BELE TAMA NU’UDAR MEMBRU ASEAN.

1.1 Introdusaun

Timor Leste atu sai membru Asosiasaun Nasaun Sudeste Aziátiku ka Association of Southeast Asian Nation – ASEAN –hanesan objektivu bo’ot ida hosi polítika externa Timór-Leste nian, dézde Timór-Leste restaura ninia independensia. Hanesan ukun na’in sira Timór nian  deklara bebeik, sai membru asosiasaun ne’e sei lori benefisiu barak ba Timór-Leste iha aspektu polítika, ekonomia, no seguransa.

Hanesan retorika polítika, kestaun ne’e maski mosu kleur ona, maibé foin fulan hirak liu ba mak Timór-Leste offisialmente aplika atu sai membru ASEAN. Maski durante ne’e, opiniaun ne’ebé mosu entre parte hotu prefere liu atu suporta pozisaun instituisaun estadu nian – governu, prezidente, no parlementu – to’o agora, governu rasik seidauk iha estudu ka análize ida kle’an ruma kona-ba vantajem no dezvantajem saida mak Timór-Leste sei hetan wainhira sai membru ASEAN. Iha parte seluk, ema barak, inklui sosiedade sivíl – média, ONG, no akadémiku-sira – iha tendensia atu tuir linha argumentu governu nian.

Ho ida-ne’e, la iha narativa ruma ne’ebé koko atu haree hosi aspektu negativu ka ameasa saida mak Timór-Leste sei hetan, se karik Timór-Leste sai membru ASEAN ho kondisaun ekonomia rai laran Timór-Lesta nian agora. Artigu ida-ne’e oferese kontradisaun ida ba governu nia pozisaun, lori foka liu ba dezvantajem saida mak Timór-Leste sei hasoru wainhira sai membru ASEAN.

Parte ne’ebé hakerek-na’in hakarak foka mak aspektu ekonomia, haree liu ba ASEAN hanesan bloku merkadu livre ida. Hakerek-na’in argumenta katak, “sai membru ASEAN sai hanesan ameasa boot ida ba autor ekonomia rai laran, tanba sei oho autór ekonomia rai laran, liu-liu argikultór-sira, no haforsa dependensia ba sasán importasaun. Argumentu ida ne’e baseia ba realidade rai ekonomia iha rai laran, ne’ebé agrikultor lokal sai marjinalizadu ba bebebik durante ne’e. Desde ke sai independente iha tinan 2002 Timor-Leste hetan progresu barak duni, hodi temi nudar 'kazu susesu' ida iha paízes neebé foin hakat ba dezenvolvimentu no mai husi situasaun pós-konflitu.

Timor leste nasaun ida neebe mak kiik iha mundu tomak no foin hetan indepensia iha tinan 2002 no la fasil atu dezenvolve ita nia nasaun, maibe Timor leste konsege halo relasaun bilateral no multilateral ho nasaun sira hotu hodi fo ajudos atu bele dezenvolve ita nia nasaun atu bele sai nasaun neebe dezenvolvido, no Timor leste agora dadaun prepara an atu sai membru ASEAN nia Iha Area Ekonomia  sai problema bo’ot ida ba Timor Leste tamba ekonomia nasaun nian, iha ema ida ou rua deit mak konsege aproveita tomak rikusoin nasaun nian, sei mosu klase sira hanesan rikeza no pobreza. Ba ita Timor-leste presiza netraliza situasaun hanesan nee, buka avansa no haboot tan knar cooperative mikro no empreza ki’ik sira hodi bele tulun ita nia nasaun ba progresu ekonomia neebe equilibrio no fo moris diak ba povu.

Atu responde konsumedores komunidade ASEAN nian, ita sidauk iha lei investimentu no kontrolasaun ne’ebé forti hanesan ita hare katak ema estranjeirus domina hela ekonomia seitor mikro iha area negosiu ki’ik sata’an ita atu tama tan menbrus ASEAN karik nasaun ne’e sei domina tomak husi ema estrangeirus, politika komersiu seidauk masimu tamba save prinsipal karakteristiku ba integrasaun ekonomia ASEAN mak hanesan; Kria merkadu mesak (Single) no baze produtu, Kompetisaun ekonomia. East Timor Needs Five Years to Join ASEAN: PM , AFP, 27 July 2006, accessed on 22 December 2008

1.2 Formulasaun problema

Buka atu deskuti konaba lala’ok Timor Leste adere ba Asean, liu liu hare ba iha parte politika no ekonomia  livre neebe mak nasaun sira iha Asean laran infrenta.

1.3 Metodo Analiza

Metodo Analiza uja ba hakerek narativa ida ne’e kolekta liu husi internet no analisa dokumentos konaba ekonomia, politika, no social. Liu-liu hare konaba impaktu saida maka Timor-leste nuudar nasaun foun atu hasoru iha era globalizasaun ida ne’e? Nune mos atu hare konaba Timor Leste prontu ou la prontu ninia razaun fundamental mak saida?

HARE HUSI ASPEKTU POLITIKA INTERNASIONAL

Aspektu importante ida atu komprende ASEAN hanesan bloku ekonomia ida mak liu husi kontextu polítika ekonomia internasionál. Istórikamente, relasaun komersiu entre sosiedade la’ós buat foun ida, katak ninia idade hanesan mós ho idade sivilizasaun ema nian. Katak dézde bei-ala sira nia tempu, ema halo ona transaksaun.

Buat ne’ebé muda mak meius-de transaksaun. Mudansa-sira ne’ebé akontese durante tinan 40 ikus ne’e nia laran mak meios de transaksaun no expansaun komersiu entre nasaun sira iha mundu tomak. Durante periodu ida-ne’e, ho dominasaun ideia-sira neo-liberalizmu nian, nasaun barak iha mundu hatún taxa no halakon tiha bareira hotu ne’ebé tuir nasaun boot sira, satan netik aktividade merkadu nian.

Hanesan implementasaun, rejiaun barak iha mundu forma bloku ekonomia rejionál nian atu fasilita movimentu sasán, kapitál, no ema iha rejiaun laran. Fenómena ida-ne’e ita bele hare dézde tinan 1970 la’o to’o mai ohin loron. Nudar ezemplu, iha Europa iha Komunidade Ekonomia Europeia, iha Norte Amerika iha Area Merkadu Livre de Norte Amerika, Amerika do Sul iha Mercusor, no mós Sudeste Asia iha AFTA.

Hanesan bloku ekonomia seluk, AFTA hakarak fasilita movimentu sasán, kapitál no ema iha rejiaun laran liu-hosi eliminasaun taxa no regulamentu sira ne’ebé difikulta movimentu sasán, kapitál no ema.

Hare'e husi perspetiva polítika ekonomia internasionál, mósu bloku ekonomia rejionál no akordu ba komersiu livre sira ne’e hanesan implementasaun hosi ideia merkadu livre. Proponente hosi ideia ida-ne’e fiar katak merkadu livre mak bele lori prosperiodade ba nasaun sira iha mundu. Teorítikamente, ideia ida ne’e bazeia ba hanoin Filózofu famozu, Adam Smith, ne’ebé fiar ba merkadu livre hanesan dalan atu atinzi kresimentu ekonomia. Involvimentu Governu ka estadu nian atu regula ema nia nesesidade ekonomia sei halakon ema nia liberdade no ne’e sai obstákulu ba atividade merkadoria.

Autór seluk hanesan Thomas Friedman argumenta katak ho merkadu livre deit mak bele hamosu kresimentu ekonomia iha tempu ida agora ne’e. Rejionalízmu liu-hosi merkadu livre hanesan mós dalan ida atu haforsa sistema kapitalízmu globál bazeia ba divizaun-de-traballu – labor division – iha rejiaun laran no mós iha mundu tomak.

Ho ideia ida-ne’e, se ita foti ideia-sira hosi David Riracrdo hodi aplika ba kontextu komersiu entre nasaun-sira, implika katak katak nasaun ida tenki iha espesialidade atu prodús sasan ruma ne’ebé ema ka nasaun seluk laiha no ne’e sai hanesan comparative advantage kada nasaun ida nian iha komersiu internasionál.
Political Parties and Groupings of Timor-Leste, Australian Labor Party's International Projects unit, 1 May 2007, accessed on 26 December 2008

Politika kritika konaba impaktu ekonomia Internasional merkadu livre.

Presija halo kritikal reviw ida kona-ba impaktu Ekonomia Internasional mai iha Timor-Leste nu’udar nasaun recipientida; Timor-Leste bele survive ka lae? Iha biban ida nee,Governu nia politika saida mak tenki halo hodi bele reduz ita nia nasaun nuudar nasaun ida recipient?

Liu husi kritikal ida ne’e bele fo hanoin ba politika Timor-leste nian tamba ita sei moris nafatin ho dependenti ba produto internasional tamba iha realidade ita hare katak Timor-leste laiha produto neebe diak atu produs iha rai laran. Ita nia estrategia politika fundamentu atu tama ASEAN forum, hodi bele responde necesidade no obstaklus ne’ebé maka Timor leste sei infrenta iha kontelasaun ekonomia-politika ASEAN.

Espesialidade ba formasaun integrasaun ba unidade komunidade ASEAN sai pasu positivu maibé kestaun mak ita sei iha kondisaun balun ne’ebe seidauk garante no seidauk preparadu atu sai membru ba ASEAN. Impactu ida maka wainhira ita sai membru ASEAN ita mos sei hola parte iha  Agreement Free Trade Area (AFTA) entaun ekonomikamente ita tengki prepara pra-kondisaun tamba ita sei involve iha Free Trade (Perdagangan Bebas).

Nia vantagem no desvantagem

       Tuir planu governu nian ne’ebe hakarak tebes lori nasaun Timor-leste sai membru ASEAN, nia kestaun principal mak hanesan ita tenkiser prepara didiak ita nia kapasidade no mentalidade atu nune’e Timor-Leste sai nasaun ne’ebe diak liu iha future.

Vantagem no desvantagen Timor-Leste sai membru ASEAN
Nia vantagen  wainhira Timor-leste sai membru ASEAN maka bele halo ligasaun diak ho nasaun-nasaun sira seluk hodi bele dezenvolve relasaun Timor Leste ho nasaun sira seluk iha ASEAN nia laran.

Bele mos hasae kapasidade bolsa de estudo Timor oan sira atu ba eskola iha nasaun ASEAN nian, No ita bele asesu merkadu livre, Haburas relasaun bilaterais hodi bele atende ba necesidade Timor Leste nian iha aspektu edukasaun, saude, agrikultura, ekonomia nst.

Desvantagem Timor-leste sai membru ASEAN

Ita hare’e iha parte Edukasaun nian governo Timor-leste tenkiser hasa’e kuallidade diak iha edukasaun nian tamba iha realidade Timor-leste aprendizajen eskola nian lao la ho diak liu-liu iha eskola publiku, tamba bele halo kompetisaun ho nasaun ASEAN nian.

Kestaun seguransa mos sei sai duvida wainhira Timor Leste sai  membru ASEAN rajaun katak presija seguransa metin atu bele segura paz no estabilidade, averse ke labele kauza ba prosesu dezenvolvimentu tomak.Se Timor Leste konsege ona tama membru ASEAN Timor Leste sei prepara hodi hasoru merkadu livre mak hanesan Timor Leste tenke ser prepara didiak ninia produsaun sira atu nunee bele halo kompetisaun ho nasaun ASEAN sira,no mos prepara didiak iha area Seguransa,Saude no Edukasaun no Agrikultura.

HARE LIU HUSI ASPEKTU EKONOMIA, 
 
   Tuir planu governu nian ne’ebe hakarak tebes lori nasaun  Timor-leste sai membru ASEAN, nia kestaun principal mak hanesan ita tenkiser prepara didiak ita nia kapasidade no mentalidade atu nune’e Timor-Leste sai nasaun ne’ebe diak liu iha future.

Aspektu importante ida atu komprende ASEAN hanesan bloku ekonomia ida mak liu hosi kontextu polítika ekonomia internasionál. Istórikamente, relasaun komersiu entre sosiedade la’ós buat foun ida, katak ninia idade hanesan mós ho idade sivilizasaun ema nian. Katak dézde bei-ala sira nia tempu, ema halo ona transaksaun. Buat ne’ebé muda mak meius-de transaksaun. Mudansa-sira ne’ebé akontese durante tinan 40 ikus ne’e nia laran mak meios de transaksaun no expansaun komersiu entre nasaun sira iha mundu tomak. Durante periodu ida-ne’e, ho dominasaun ideia-sira neo-liberalizmu nian, nasaun barak iha mundu hatún taxa no halakon tiha bareira hotu ne’ebé tuir nasaun boot sira, satan netik aktividade merkadu nian. Hanesan implementasaun, rejiaun barak iha mundu forma bloku ekonomia rejionál nian atu fasilita movimentu sasán, kapitál, no ema iha rejiaun laran. Fenómena ida-ne’e ita bele hare dézde tinan 1970 la’o to’o mai ohin loron. Nudar ezemplu, iha Europa iha Komunidade Ekonomia Europeia,

Primeiru, kondisaun ekonomia rai laran. Tuir proponente merkadu livre sira, atu atinji kresimentu ekonomia, governu presiza loke merkadu ba sasán no investimentu hosi rai li’ur, no mós tenki prodús sasán ka servisus (pelayanan) atu fa’an ba merkadu internasionál. Ideia ida-ne’e dala barak mós ema bolu Polítika Ekonómika ne’ebé Orienta ba Exportasaun (Export-Oriented Eonomic Policy) ne’ebe sai popular komesa hosi 1970 e tál mai leten. Ideia ida ne’e advoka maka’as hosi organizasaun sira hanesan Banku Mundial, Fundu Monetario Internasionál, no nasaun riku sira.

Maski ideia ida-ne’e, ita rona furak, maibé iha frakeza sistemátiku ida. Ideia ida-ne’e bazeia ba asumsaun katak Timór-Leste rasik prodús ona buat ruma, maibé laiha merkadu ba produsaun ne’e. Tamba ne’e, Timór-Leste presiza merkadu iha rai li’ur atu fa’an nia sasán sira tanba merkadu rai laran la sufisiente. Maibé ida ne’e la’ós realidade ne’ebé ita enfrenta agora. Buat ne’ebé ita haree katak Timór-Leste nia produsaun rai laran laiha, no ita importa sasán hotu. To’o agora, ita nia exportasaun mak to’o de’it 12 milloens dollar Amerikanu. Ida ne’e de’it hamosu pergunta boot ba ita; se ita tama ASEAN, ita atu fa’an saida ba membru ASEAN sira seluk?

Segundu, kestaun papél Governu nian iha dezenvolvimentu ekonomia rai laran. Istorikamente, iha nasaun sira hotu ne’ebé foin hetan independensia, estadu ka governu mak kaer papél importante atu dezenvolve ekonomia rai laran. Papel estadu nian bazeia ba realidade katak seitor privadu iha rai laran la iha rekursus finanseirus no tekniku. Fenomena  ne’e domina ekonomia internasionál to’o fin de 70-e tál. No iha kontextu atual Timór-Leste nian, papél estadu sai importante, la’ós atu regula de’it, maibé mós atu investe iha seitor importate sira.
Timor-Leste wishes to join ASEAN in 5 years, Xinhua, 2 December 2005, accessed on 26 December 2008

REFERENCIA
East Timor Needs Five Years to Join ASEAN: PM , AFP, 27 July 2006, accessed on     22 December 2008

Political Parties and Groupings of Timor-Leste, Australian Labor Party's International Projects unit, 1 May 2007, accessed on 26 December 2008

Aung, Nyan Lynn; McLaughlin, Tim (7 November 2013).

Timor Leste on the ASEAN waiting list". The Myanmar Times. Retrieved 20 December 2013.

France, East Timor sign nonaggression pact with ASEAN, International Herald Tribune, 12 January 2007, accessed on 22 December 2008

Timor-Leste wishes to join ASEAN in 5 years, Xinhua, 2 December 2005, accessed on 26 December 2008

Timor's key concern: preparing for ASEAN membership, ACP-EU Courier, 1 December 2007, accessed on 26 December 2008

Thailand to support East Timor's membership of Asean, East Timor Law and JusticeBulletin, 13 January 2009, accessed on 27 November 2009

asia-pacific-12644608"Philippine Civil Society To Support Timor-Leste Bid for ASEAN Membership". 7 June 2013. Retrieved 20 December 2013.

Tisnadibrata, Ismira Lutfia (16 May 2013). "Timor-Leste poised to win ASEAN membership". Retrieved 7 July 2013.

Timor Leste faces uphill to join ASEAN". Xinhua News Agency. 29 April 2013. Retrieved 7 July 2013.

Government of Timor-Leste. 19 June 2013. Retrieved 20 December 2013.

Brunei Times. 12 September 2013. Retrieved 25 September 2013.

Thailand to support East Timor's membership of Asean, East Timor Law and JusticeBulletin, 13 January 2009, accessed on 27 November 2009

Tidak ada komentar: